Nivîsa me li köşt xwe hist, li ser ‘Stresa wêjeyê ya mêran’ bû. Bi taybetî jî li ser helbestê em sekini bûn. Meriv din nav çirok, roman, destan da dikare li pey şopa stressa ku bi hemdê xwe/xwezayî derketiye bibîne. Hem jî xwîner leqayê stresa bi destê nivîskar hatiye avakirin li ser karakteri û lehengan bi rihetî dikare xwe bigihijine. Öyleyse bana doneyên gel. Jixwe lehengên di roman û çîrokên kurdî, her zaman nav derûnî û hebûne de dice û tê. Çimkî nivîskar di nav hişê xwe de comfortek wê or serdestbûnê tune.
DIŞ HAFİF GERİLİM, EMÊ ŞİŞE, EMÊ AL SERİLERİ
Alt di jiyana xwe veya insani xwedî rahatlık. Ger em yeko yeko li ser berheman herin ne wext têr dike ne jî residence rûpel. Ji bo vê jî nivîsa me li ser destnîşankirin û balkisandina ser naveroka berhaman e ku tê da çi diqewîme, di hêla stressa de jî em çi sole, kin ûasi kurt emê binîn ser ziman. Emê zêdetir li ser risteyan û helbestkarên ji hev cuda bisekinin. Diyakirin’de me di destpêkê de dest nîşan kiribû, helbestkarên mêr li ser du stressan hatibû. Yek jê berhema stressa bibingeh ya din jî bindestiya wan bû -êrîşên li ziman û gefxwarin, asteng kirin, ji qiymetê xistin- û hwd. Dema em be xwe didin behemên jinên kurd bi sê awayî stressa wan tê xwendin. Berhema herî xurt, bindestî û sole’s mercurial archaîkî dê nivîskarî, helbestkarî, aktîvîstî, kedkarî… Hema tena serê xwe jinbûn sedema têkoşeriyê nîn e? Li ser azadbûna jinê bi hezaran jinên têkoşer ketin bin axê. Îradeyek bêhempa meşandin û hêviyê ne deri bo gelê xwe neqiş kirin, hemû jinên bindest re bûn hêvî û wek agirê Newrozê gihiştin asoya welat. Ne cilt jinên kurd hema ji Asyayê bigin heta Rojilata Navin rewşa jinan li ber çav e. Li welatên pêşketî jî gefxwarin û bi rengên cuda êrîş li jinan skin kirin. Wek mobbîng, destdirêjî, taciz, tehdit… Kin û kurtasi di bin desthilatiya erkê de jiyanek têkoşerî tê domandin bi her aliyê va residence berxwedan didome. Tevgera jinên azad, li dinyayê bi slogan xwe ya “Jin Jiyan Azadi” firtoneyeke muazzam gerand. Konutun sloganı bi hêsanî derneket, di bingeha xwe de gelek tişt hewand û costek giran jî’dir. Piştî berxwedanekê û kedeke girseî konut sloganı bêhempa ma.
TEMSİLCİ JİN’N RESİK MİNAK’N XURT DIDE ME
Li Efrîkayê serîbilindkirina dijî gotin û ji nêrinên mêtingeriyan anti-kolonyal û post kolonîzmê de nêrîna edebiyat jinan küryek din karikatür afirandin; ji hindi aksiv. Rexneyên tûj li ser kevneşopiyê kirin bo wê jî meriv ji wir bixwîne, li ser rewşa xwe ya îroyîn binirxîne. Di berhemên jinên reşik de krîtîka ku hatiye kirin û bi çawayî liberalbûnê honandine, fehmkirin temsiliydi jinên reşik mînakên xurt did me. Zenciliğin Tövbesi “hişê reşiki” ye yek ji peşenga wî Lêopold Sêdar Senghor e û di helbesta xwe de jina reşik îdealîze hendek. Ji nû va, dîsa jina Efrikî piroz dike û tê girisandin/mezin kirin. Senghour di helbesta xwe ya bi navê “Jina Resh”de wiha bang dike:
Jina tazi, jina res
Rengê ku te li xwe pêçaye ew bixwe jiyan e, di laşê te de xweşikî
Di bin siya te mezin bûm. Nermbûna destê te
Bo cepera çavê min, vêga li Bendeva tavê û havîne,
li ser kizirandina tepikek de te kisf dikim, axa ku hatiye wadkirin
û xweshikiya te di lisana min de lê dide, wek qertela ku dibiriqe.
Risteyên Senghourê behsa gelek tiştan set. yokuş aşağı “di bin siya te mezin bûm”konut riste hem rastiyê bang dike hem de jî mecaz “ji nu va” pesiya beni. Helbestkarû politikacı Senghour bi helbestên xwe li ber jina reşik rêyek vekir. Vega helbesta Cegerxwîn bi navê “Keça Kürt”heye em du bend jê bixwînin:
Keçê rabe serî hilde
Dalış çaxê hu nabi
Binêr jin çûn ezmana
Heta kengî di xewda bî?
Dixwazim zû bixwîni
Gavan pej de biavêjî
Ji dijmin re tu mêrkujî
Di hundir de paqijî
CEGERWXÎN JINÊ TÎNE QADA SHER
Alt konut risteyên me ji Cegerxwîn xwend bi terza ku me li jor xwend were xwendin. Seyda Cegerxwîn jinê tîne qada şer. Hisyariya welat bi jina kurd ve girê dide û daxwaza serîhildanê dike. Her du helbestkar jî pie xwe daye tefgera socialîzmê, bi heza azadbûnê û wekheviyê helbestên xwe kirine xizmeta gelên xwe. Her du helbestkar jî bi helwesta anti-kolonyal li hemberi dijmin sekinine. Her du rewşenbîr jî bêşertû merc daxwaza serxwbûnê kirine. Terza Senghour û şêweya Cegerxwîn meriv dicare bêje di cîhek de ji hev cuda sole. Cegerxwîn zelal û rasterast that dide, zêde seri li îmge û mecaz naxe. Senghour, li ber xwe rêyan dirêj dike û kodên ku ji malê honandiye û gihandiye qada navneweteyî. Cegerxwîn bindestiya gel û têkoşeriya ku daye, hê jî dide gihand heta cîhek. Gelek jin û ciwan bi risteyên Seyda hilweşiyan û ağır berdan nav mala mêtingeran. Mesken agirê ku berda bêşik hunera bi zimanê xwe û hezek bibingeh bû. Çaxa meriv dikeve nav rûpela berxwedana jinê kêlî bi kêlî sole ku her gav her nefes berxwedanekê dide xuyakirin.
RİSTEYEN JINÊN KURD DE WELAT BILIND DIBE
Kürt mutfağından sebze yiyin. Piştî destpêka sedsala 20emîn û wê da em nivîskarên kurncî- nabînin. Soranan de sole ku hebe lê di destê min de house chavkanî jî tune. Nivîsa ewil jî di Kovara Hawarê’de, bir imza Rewşen Berdirxan hatiye weşandin. Emê helbestên Yıldız Çakar, Fatma Savcı, Nûroj Mûnzûr, Gulîzer, Fatime Ferhadî, Hêro Kurde, Jîla Huseynî bixwînin. Risteyên jinên kurd çiqas bi Wishe nerm û just neqişkirî bin jî, di bingeha risteyên wan da hesret, hêviya azadiyê û Libertyiya welat bilid sole. Din nav şer û pevçûnan, mercurial her takım li ser jinê wek respite Domeklesê diheje, bi nêrinên sosretî bivê nevê wêrekbûna wê tê derbkirin. Piştî konutu bûyerên tirş helbestkarên jin risteyên ku honandiye meriv Tabana ser hermetîkbûnê. Sedem jî li ortê ye: Civaka kevnperestû archaîk. Piştî tefgera jinên azad gelek tişt di his û pratîkê de sikest. Lê hê jî konut bandora naxos didome.
ÇAKAR BI BERHEMÊN XWE BERSIV DIDE
Jinên helbestkar pistî salên 2000î bêhtir qelema xwe wêrekî û bi feraset weşandin. Li ser helbesta Yıldız Çakar ‘Deri û dil’ nivîsek min heye. Di şexsê Çakar de hunermendên jinên kurd di kijan ast û astengiyan de derbas sole bo mînakê gelek balkêş e. Çimkî êrîşên li ser Çakar hatiye kirin zordestiyê hêma dike. Hem a destên derek cutan êrîşên hovane pêk hatiye hem de jî di wêjeyê a destên mêran bi çi awayî hatiye asteng kirin tê desîfrekirin inin. Çakar, bi û bawerî bi qelema xwe ya xurt, bi berhemên xwe bersivan daye. Pişti evqas êrîş û derban risteyên û romanên wê de Taban ku meriv gerilim nebîne? Vêga çend riste ji Çakar em bixwînin: “laşekî westandî me, temenekî tarî me/roj li meridyeneke veşartî de li dû kesekî din e”. Di helbesta Fatma Savcı da stresa em üssünün hest û hestbariyê hatiye pêçandin’i oldu. Her tişt bi dil ve tê girêdan, helbest bo hest heye, hest bo risteyan heye. Helbesteke agresif, êrîşkar em naxwînin. Di risteyan dil, dil ve dil söyle; “Em dilên xwe yên tî/bi xeyalên xwe /yê rubarî sew hênik,/bêarê heyatê ne,/berxwe nakevin,/her carê,/li xeyalên xwe yên yên yên ghênî diterpilin.”
Di pirtûka helbestkar Gulizer a bi navê “Sindoqa Dirûne” de risteyên hilbijarî em bixwînin: “piştî salan/gava hêrs û hêsiran from du hespên salên berê/gava hestên kujer û bihêsir riziyan…”, “ku ji te re jî wek min derd e/ev nixumandin, ev veshartin, ev perde/rabe ser xwe/rabe û xwe ya stuxwariyê bide ber xwe/êş bi êş pê bihese/ku ji te re ne derd e/hema galgalek bû me li vir kir/dev jê berde”.
MUNZÛR ÇIQAS XWE JÊ DÛR XISTİ BE JÎ DÎSA KETIYE NAV STRESSA BIÊ
Dini nav helbestkarên jin de civetbûna Gulîzer li pêş e û li hemberî mêtingeran sherê ku di hunera xwe de kiriye rastiyê bi heh va honandiye û bi metaphorên azadbûne helbesta xwe daye peşiya me. Stresa Gulîzer yiyin ne hebûna rojane, stressa wê xwebûna wê. Nûroj Mûnzûr helbestkarekê ji nifşên nû ye û helbesta ku wê nivîsiye zelal û pak e. Min par li ser helbestkar nivîseke direj min beav kiribu. Mûnzûr, di helbesta xwe de bin bandora hafizayê de stressek behemde xwe ava kiriye. Çiqas xwe jê dûr xistî be jî dîsa ketiye nav stressa tanjant. Li dijî hafıza ku pê ra ketiye nav şer bi rêya hunera xwe rû bi rû hatiye. Chend riste jî em ji Mûnzûr bixwînin; “zarokên wî welatî nepeyivîne qet/her şev li fîlma destavêtina diya xwe temaşe kirine”.
Gava em berê xwe didin helbestkarên rojhilatê di destpêke de Jîla Huseynî’nin üssü. Li ser helbestkar nivîsekê min hatibû weşandin. Di helbestên wê de evînekê û çûnûhatinekê li pey şopa evîna hindabûyî em dixwînin. Stresa helbestkar evîna ku xeyal û hêvî dike daye ser pie risteyên xwe. Ye tengasiya lisan û hişê şa’r çaxê li risteyan rêz Tabana tehma nermbûnê meriv hîs dike, li bin kirasê peyvan de Hêrsek û tofanek Eşkere.
Misal; “dilê min teng e/sêtar e/dema ku tiliya xoşewîstiya te/tayên kesiyên heyraniya wê dilivîne/di wê kêliyê de/salvegera dûrbûna te/dilê westiyayî diliyoruz/bi awazê/jemîêve dîne”Di maine xwe de Jîla “duygu” ê ji binî kırmızı neke jî girêdana bi jiyanê ve xiyalan dike. Zanîstê mezin Albert Eînstein, heza xeyalê ji hiş û zanînê peş va’nın tabanına; “Hêza xeyale ji zanîne bêhtir girîngtir e. Çîmkî sînorên zanîne heye, hêza xeyalê hemû cihanê dike nav xwe”û li ser zêde dike, “Mantıq, meriv ji noqteya Ayê dibe noqteya Byê. Hêza xeyalê her şeyi sonuna kadar söylüyor. Xeyal, ji zanîstiyê bêhtir girîng e; çimki zanîn sînordar e. Mirov, sînorê hiş ne zorê xwe nikare bigihîne ti cîhek.”
JÎLA BI STRSA HÊZA XEYALÊ JIYAYE Û BI SEBİR SER KETIYE
Jixwe aliyekê ve helbest me ji hişê ziwa û asîmetrik xelas nake? Yan jî ji hişê analîtîkê dûr naxe? Bêguman helbest çiqas bi maneya xwe ji “şiir” ê was jî pistî dem û dewranan zêdetir bi hevkariya hiş û hest xwe nedomandiye? Ûrsula K. Guîn jî mantiqa ku hişê bi her awayî sînor diker kırmızı diker, bi heza xiyal dimeşe, bi baskên wê xwe hildigre û deriyan li ser deriyan vedike. “Azadbûn ji disiplin dûr ketin nîn e. Dikarim bejim ku xeyal werin keyskirin, control û bingeha teknîka wê hem hunerê hem de jî zanîstiyê xurt dike.”Ûrsula didomîne; “Ne bawer im heza xeyalê were dewesandin. Ger di zaroktiyê da koka heza xeyalê were kolandin/pelçiqandin ew zarok dema mezin bibe ê bibe kartol.”Jîla stressa heza xeyalê jiyayê û bi sebir ser ketiye.
Em hinek di nav risteyên helbestkara ciwan Fatime Ferhadi ya Rojhilati de bigerin. Hûn zanin min li ser helbesta Ferhadi nivîsek weşandibû. Ji helbesta Jîla cudatir helbestekê em dixwînin. Tabana di destpêka xwendinê da hin caran riste û atmosferik we me bibe ser helbesta Jîla, lê di maine xwe de tena serê xwe helbestekê ji malê/resen em dixwînin. Ferhadi di helbesta xwe de qala xiracira rojane set, residence bûyerên rojane bi uslûbek tirş û îronî aniye ser ziman. Kesên ku di helbesta xwe de honandiye, bar li milan kiriye bi every awayi stress xwe dest aim: “Cenabê polîs!/Qehbikên vî bajarî dar dimrin/dar jî/aşiqên sûtalên wê qijikê ne”, “bawer nakim/na, êdî ji tu ca’deyê bawer nakim/tu vegeriyayî/û jina di himbêza te de ez nebûm/nebûm” . Navaroka helbesta eat Ferhadî temamî li ser jinê. Helbestkar Hêro Kurde li Kerkûka piroz ji dayik bûye û hê li wir dijî. Helbestekê wê ya vekirî û em dikarin bejin ku ji hêla erotizm ve risteyên wê gelek xurt in. Ezê li ser helbesta Hêro Kurde nivîsekê amade bibik. Bo stressa helbestkar chend mînakan bidim û nivîse dawî bikim: “Dîsa xwe şilfîtazî dikim/dilê tengî siruştê/didim bi vê tazîbûna bêlezzet/ew nimêja min kirî di kêliya tazîbûnê.”
